میرزا محمدرضا کلهر
میرزا محمدرضا کلهر
میرزا محمدرضا کلهر (1245- 1310ه.ق/ 1829-1892 م) از ،استان کرمانشاه شهرستان اسلام آبادغرب یکی ازخوشنویسان ایران در زمان قاجاریه و از قوم کُرد است.میرزا محمد رضا کلهر از خوشنویسان دوره ناصری و ازنستعلیق نویسان زبردست مهم تاریخ هنر ایران است که شیوه خاصی در نستعلیق‌نویسی ایجاد کرد. این شیوه بر نستعلیق‌نویسان پس از او و تازمان حاضر بسیار موثر بوده و شیوه رایج در نستعلیق‌نویسی دوران معاصر شد.محمد رضا کلهر فرزند «محمدرحیم بیک» بود. او در جوانی به سبب زندگی ایلی به سوارکاری و تیراندازی تمایل داشت. از این رو مردی خوش‌بنیه و نیرومند بار آمد. بعدها به کار خوشنویسی رو آورد؛ بنابراین به تهران آمد و نزدمیرزامحمدخوانساری شاگرددمحمدمهدی تهرانی تعلیم خط گرفت. از آنجایی که از استادان خود پیشی گرفت از روی خطوط باقی مانده ازمیرعمادمشق کرد. حتا یکبار به اصفهان رفت تا از روی کتیبه معروف میرعماد درتکیه میرفندرسکی مشق کند.او افزون بر نستعلیق در شکسته نویسی نیز استاد بود. میرزا رضا چون در نستعلیق سرآمد شد و شهرت یافت ناصرالدین شاه قاجار او را احضار کرد و بسیار مورد توجه شاه قرار گرفت. حتا شاه اندکی شخصاً نزد وی مشق خط کرد. ناصرالدین شاه خواست که وی در وزارت انطباعات (وزارت چاپ) به کار گمارده شود اما از آنجایی که میرزا مردی بلندهمت و آزادمنش بود نپذیرفت و به کتابتی مختصر و دستمزدی اندک می‌ساخت. فقط یکبار که ناصرالدین شاه به مشهد می‌رفت به شوق زیارت آستانه حضرت رضا در اردوی شاه ملازم شد. او در این سفر در ضمن سفر کار خوشنویسی روزنامه وقایع الاتفاقیه را انجام می‌داد که به تدریج چاپ می‌شد. پس از بازگشت از خراسان با شیوع همگانی وبا در تهران، او هم مبتلا شد و در روز جمعه ۲۵ محرم الحرام سال ۱۳۱۰ در گورستانی که اکنون محل آتش‌نشانی شهرداری تهران است به خاک سپرده شد.در دوره قاجار با ظهور پدیده چاپ وچاپ سنگی و همچنین گسستگی ارتباط خوشنویسان با سلسله اساتید قدیمی در خط ایرانی به ویژه نستعلیق‌نویسی تغییراتی حاصل شد.از سویی جامعه‌ای که گام‌های نخست برای حرکت به‌سوی مدرن شدن را طی می‌کرد. خوشنویسی هم به سمت هنرهای کاربردی رفت و با این تحولات همراه شد. خوشنویسی ایرانی با از دست دادن مصرف اصلی آن یعنی کتابت و مواجهه با نیازهای جامعه مدرن در قرن اخیر روند تازه‌ای را دنبال کرد.محمدرضا کلهر با نگارش روزنامه‌هایی چون شرف وشرافت و کتاب‌هایی چون فیض الدموع سفرنامه های ناصرالدین شاه قاجاربه خراسان نمونه‌هایی برای تمرین مشق در وسعت زیاد برای مشتاقان به‌جای گذاشت. او به جهت خوشنویسی بر روی سنگ و با مرکب غلیظ که برای چاپ سنگی اجتناب ناپذیر بود شیوه‌ای ای پدید آورد که حروف آن چاق و کشیده‌ها کوتاه بودند. از آنجایی که ارتباط خوشنویسان در اواخر دوره قاجار با سلسله اساتید قدیمی قطع شده بود آثار چاپ شده محمدرضا کلهر سرمشق خوبی برای علاقه مندان به خط به شمار می‌رفت این شیوه تا همین یکی دو دهه اخیر، شیوهٔ رایج و مطلوب خوشنویسان معاصر بود.میرزا محمد رضا کلهر مردی پاکدامن، بلند نظر، هنردوست و خوش محضر بود و از لذایذ دنیا جز هنر خود به به چیزی علاقه‌ای نداشت. برخی از روزها هجده ساعت را صرف مشق خط می‌کرد و اغلب خط‌های خود را چون مناسب طبع بلند خود و دور از انتظارش می‌یافت محو می‌کرد و از بین می‌برد.بیشتر آنچه از او مانده رقم (امضاء) ندارد.او برای امرار معاش به کتابت چند کتاب پرداخته که خوشبختانه باقی مانده‌اند ازمهمترین آثار خطی اوفیضالدموع است که درکتابخانه سلطنتی ایران نگهداری می‌شده‌است.پس از کلهرعمادالکتاب سیفی قزوینی از آثار او مشق کرد و این شیوه را رواج داد. عمادالکتاب را میتوان آخرین حلقه از سلسله استادان پیشین در خط دانست که از او «آداب المشقی» باقی ماند و همین او را به سلسله خوشنویسان معاصر متصل کرد. از شاگردان مستقیم میرزا رضا کلهر میرزازین الدین شریفی قزوینی معروف به ملک الخطاطین است. از نظر اشاعه هنر خوشنویسی و شیوه خطاطی کلهر مهمترین شاگرد اوآقاسیدمرتضی برغانی بود که سبک کلهر را به دو فرزند خودحسن میرخانی وحسین میرخانی آموزش داد. این دو استاد که با یک واسطه شاگرد کلهر محسوب می‌شوند با تاسیس انجمن خوشنویسان ایران در تعلیم خوشنویسان معاصر بسیار کوشیدند.
خوشنویسی در ایران
قبل از اسلام در ایران خطوط مختلفی مانندمیخی،پهلوی واوستایی رایج بود ولی پس از ظهوراسلام ایرانیان الفبا و خطوط اسلامی را پذیرفتند. در ایران پس از فتح اسلام، خطّاطی به شیوهٔ نسخ وجود داشت. در پرتو حمایت ابوبکربن سعدزنگی در فارس، ده‌ها نسخه قرآن خطی به وجود آمد. در زمان حکومت ایلخانیان به دلیل نفوذچینی هاومغول هااوراق مذهب کتاب‌ها نخستین بار با نقش‌های تزیینی زینت یافت. در زمان حکومت تیموریان در ایران، خط و خوشنویسی به اوج کمال خود رسید.میرعلی تبریزی ا ترکیب خط نسخ و تعلیق، خط نستعلیق را بنیان نهاد. مشهورترین خطاط قرآن در این دوره بایسنقرمیرزابود. و بزرگترین استادنستعلیق‌نویس در طول تاریخ میرعمادحسنی بود.
اوایل قرن هفتم خط تعلیق که ترسل نیز نامیده می‌شد از ترکیب خطوط نسخ و رقاع به وجود آمد که بیشتر به عنوان خط تحریر برای نوشتن نامه‌ها و فرمان‌های حکومتی بکار می‌رفت. این خط حدود یکصد سال دوام داشت. تعلیق راخواجه تاج سلمانی قانونمند کرد. که بعدها به وسیله خواجه عبدالحی منشی استرآبادی بدان قواعد و اصول بیشتری بخشیده شد. خط تعلیق دارای دوایر زیاد، حروف مدور و قابلیت بسیاری در ارائهٔ ترکیب‌های متنوع است و بیشتر در بین کسانی رواج داشته که از نظر سواد و میزان آشنایی با خط در سطح بالایی بوده‌اند. از این رو این خط به‌تدریج کاربرد خود را از دست داد. خط تعلیق را میتوان نخستین خط کاملا ایرانی دانست.
دومین خط ایرانی در قرن هشتم توسط میرعلی تبریزی (۸۵۰ ه. ق) از ترکیب و ادغام دو خط نسخ و تعلیق شکل گرفت و به‌نام نسختعلیق نامیده شد که در اثر کثرت استفاده به نستعلیق تغییر پیدا کرد. این خط بسیار مورد اقبال واقع شد و موجب تحول عظیمی در هنر خوشنویسی گردید. نستعلیق حدود یک دانگ سطح و مابقی آن دور است. (یک ششم حرکت‌های مستقیم و پنج ششم حرکت‌های مدور دارد.) در میان خطوط ایرانی و عربی، خط نستعلیق به‌گواه آثار آفریده شده به‌عنوان زیباترین خط و برتر از خطوط اسلامی شناخته شده و آن را «عروس خطوط اسلامی» نامیده‌اند. نستعلیق در دوره تیموری کاملتر شد و در دوران صفوی به اوج رسید که سر آمد همه خوشنویسان میرعماددر این دوره ظهور کرد. همزمان به هندوعثمانی راه یافت و خوشنویسان بزرگی به ویژه در هند در این عرصه خوش درخشیدند. در ایران پس از یک دوره رکود دوباره در دوران قاجارآثار درخور توجهی از نستعلیق پدیدار گشت.نمونه تحلیلی خط طغری مربوط امضاسلطان محموددوم پادشاه عثمانی در اواسط قرن یازدهم سومین خط خالص ایرانی، یعنی شکسته نستعلیق به دست مرتضی قلی خان شاملو حاکم هرات با تغییر دادن خط نستعلیق ابداع شد. علت پیدایش آن را میتوان به سبب نیاز به تندنویسی و راحت‌نویسی در امور منشی‌گری و بیش از آن ذوق و خلاقیت ایرانی دانست.همانطوری که بعد از پیدایش خط تعلیق، ایرانیان به‌خاطر سرعت در کتابت،شکسته تعلیق آن‌را نیز بوجود آوردند. خط شکسته نستعلیق به‌دست میرزاشفیعاهراتی کاملتر شد و درویش عبدالمجیدطالقانی قواعد جدیدی برای آن وضع کرد و آن‌را به کمال رساند. درویش عبداالمجید شکسنه نستعلیق را به جایی رساند که میرعماد در نستعلیق انجام داده بود.در دوره معاصر نیز ابداعات جدیدی در خوشنویسی اسلامی صورت گرفت که از نمونه های آن میتوان به خط معلی ابداع شده توسط حمید عجمی و خط سبحان ابداع شده توسط سبحان مهردادمحمدپور اشاره کرد.
